การจัดการอาชีวศึกษาระบบทวิภาคี หมายถึง การจัดการศึกษาวิชาชีพที่เกิดจากข้อตกลงระหว่างสถานศึกษาอาชีวศึกษาหรือสถาบันกับสถานประกอบการ รัฐวิสาหกิจหรือหน่วยงานของรัฐ ในเรื่องการจัดหลักสูตร การจัดการเรียนการสอน การจัดการฝึกอาชีพ การวัดและประเมินผล โดยผู้เรียนใช้เวลาส่วนหนึ่งในสถานศึกษาอาชีวศึกษาหรือสถาบัน และเรียนภาคปฏิบัติในสถานประกอบการ รัฐวิสาหกิจหรือหน่วยงานของรัฐ
               ทั้งนี้ การจัดการอาชีวศึกษาตามพระราชบัญญัติการอาชีวศึกษา พ.ศ. 2551 สถานศึกษาอาชีวศึกษาหรือสถาบันสามารถทำได้ 3 รูปแบบ คือ ในระบบ นอกระบบและระบบทวิภาคี โดยจัดรูปแบบใดรูปแบบหนึ่ง หรือหลายแบบรวมกันก็ได้ แต่ต้องมุ่งเน้นการจัดการศึกษาระบบทวิภาคีเป็นสำคัญเพื่อประโยชน์ ในการผลิตและพัฒนากำลังคน

สถานประกอบการที่ร่วมมือกับสถานศึกษาอาชีวศึกษาหรือสถาบัน หมายถึง บริษัท ห้างหุ้นส่วน ร้านค้า ทั้งในประเทศและต่างประเทศ รวมทั้ง รัฐวิสาหกิจหรือหน่วยงานภาครัฐ

หลักการสำคัญของการจัดการอาชีวศึกษาระบบทวิภาคี มีดังนี้

1. เป็นการจัดการศึกษาและฝึกอบรมเพื่อผลิตกำลังคนในระดับช่างฝีมือ ระดับช่างเทคนิค และระดับนักเทคโนโลยี โดยความร่วมมือกันระหว่างสถานศึกษากับสถานประกอบการ และมีองค์กรกลางระดับชาติทำหน้าที่เป็นหน่วยงานกำกับติดตาม ประสานงานและดำเนินการ
2. ​ผู้เรียนมีสถานภาพเป็นทั้งพนักงานฝึกหัดของสถานประกอบการ และเป็นนักศึกษาของสถานศึกษา โดยมีสัญญาการฝึกอาชีพเป็นข้อตกลงร่วมกัน โดยมีการระบุข้อความอันเป็นสาระสำคัญ ได้แก่ จุดประสงค์ของการฝึก ลักษณะงานที่ฝึก ลำดับขั้นตอนการฝึก ระยะเวลาของการฝึก ชั่วโมงการปฏิบัติงานต่อวัน ค่าตอบแทนหรือค่าครองชีพและสวัสดิการที่จะได้รับระหว่างการฝึกอาชีพ และการเรียนในสถานศึกษา เป็นต้น
3. สถานประกอบการมีหน้าที่ฝึกงานอาชีพให้แก่ผู้เรียน โดยใช้แนวปฏิบัติ อุปกรณ์เครื่องมือและบุคลากรของสถานประกอบการ ภายใต้สถานการณ์และวัฒนธรรมการทำงานจริง
4. สถานศึกษามีหน้าที่จัดการเรียนการสอนภาคทฤษฎี ปฏิบัติเบื้องต้น และจัดกิจกรรมอื่น ๆ ตามที่กำหนดในหลักสูตรหรือมาตรฐานวิชาชีพ
5. เมื่อสำเร็จการศึกษาจะได้รับประกาศนียบัตร/ปริญญาบัตร ตามระดับการศึกษา และหนังสือรับรองมาตรฐานวิชาชีพ สามารถนำไปใช้ในการเข้าศึกษาต่อหรือเข้าทำงานได้

ผู้เรียนต้องดำเนินการดังนี้

1.  ติดต่อสอบถามสถานศึกษาสังกัด สอศ. หรือ ฝ่ายบุคคลของสถานประกอบการที่ร่วมจัดอาชีวศึกษาระบบทวิภาคี
2. สมัครเข้าเป็นนักเรียน นักศึกษาอาชีวศึกษาระบบทวิภาคีในสาขาวิชา/สาขางาน และระดับการศึกษาที่ต้องการ
3. ผ่านการคัดเลือก ซึ่งพิจารณาร่วมกันระหว่างสถานศึกษาและสถานประกอบการ
4. ลงทะเบียนเรียน เข้าเรียนอาชีวศึกษาระบบทวิภาคี

 ผู้เข้าเรียนอาชีวศึกษาในแต่ละระดับหลักสูตร จะต้องมีพื้นความรู้และคุณสมบัติเป็นไปตามระเบียบกระทรวงศึกษาธิการว่าด้วยการจัดการศึกษาและการประเมินผลการเรียนตามหลักสูตรนั้น ๆ คือ

ระดับประกาศนียบัตรวิชาชีพ (ปวช.)

พื้นความรู้      สำเร็จการศึกษาไม่ต่ำกว่าระดับมัธยมศึกษาตอนต้นหรือเทียบเท่า
คุณสมบัติ

1. มีความประพฤติเรียบร้อย
2. มีสุขภาพร่างกายแข็งแรงไม่เป็นอุปสรรคต่อการเรียน
3. มีภูมิลำเนาเป็นหลักแหล่งโดยมีทะเบียนบ้านฉบับเจ้าบ้าน หรือมีหลักฐานของทางราชการในลักษณะเดียวกันมาแสดง
4. มีความเคารพ เลื่อมใส ศรัทธาต่อสถาบันชาติ ศาสนาและพระมหากษัตริย์ ด้วยความบริสุทธิ์ใจ
5. มีเจตคติที่ดีต่อการปกครองระบอบประชาธิปไตยอันมีพระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุข
6. สำหรับผู้เข้าเรียนการศึกษาระบบทวิภาคี ในวันทำสัญญาการฝึกอาชีพต้องมีอายุไม่ต่ำกว่า 15 ปีบริบูรณ์ และมีความตั้งใจที่จะรับการฝึกอาชีพในสาขาวิชาที่สมัคร​

ระดับประกาศนียบัตรวิชาชีพชั้นสูง (ปวส.)

พื้นความรู้      สำเร็จการศึกษาไม่ต่ำกว่าระดับประกาศนียบัตรวิชาชีพหรือเทียบเท่าตามประเภทวิชาและสาขาวิชาที่กำหนด หากสำเร็จการศึกษาระดับประกาศนียบัตรวิชาชีพที่ต่างสาขาวิชา หรือสำเร็จการศึกษามัธยมศึกษาตอนปลายหรือเทียบเท่า ซึ่งไม่มีพื้นฐานวิชาชีพ ต้องเรียนรายวิชาปรับพื้นฐานวิชาชีพตามที่สาขาวิชากำหนด
คุณสมบัติ

1. มีความประพฤติเรียบร้อย
2. มีสุขภาพร่างกายแข็งแรงไม่เป็นอุปสรรคต่อการเรียน
3. มีภูมิลำเนาเป็นหลักแหล่งโดยมีทะเบียนบ้านฉบับเจ้าบ้าน หรือมีหลักฐานของทางราชการในลักษณะเดียวกันมาแสดง
4. มีความเคารพ เลื่อมใส ศรัทธาต่อสถาบันชาติ ศาสนาและพระมหากษัตริย์ ด้วยความบริสุทธิ์ใจ
5. มีเจตคติที่ดีต่อการปกครองระบอบประชาธิปไตยอันมีพระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุข
6. สำหรับผู้เข้าเรียนการศึกษาระบบทวิภาคี ในวันทำสัญญาการฝึกอาชีพต้องมีอายุไม่ต่ำกว่า 17 ปีบริบูรณ์ และมีความตั้งใจที่จะรับการฝึกอาชีพในสาขาวิชาที่สมัคร

ทั้งนี้  สถานศึกษาสามารถกำหนดคุณสมบัติของผู้เข้าเรียนตามโครงการต่าง ๆ ของสถานศึกษาเพิ่มเติมได้ตามความเหมาะสมของโครงการนั้น

คำถาม :  สถานประกอบการจะได้รับประโยชน์อย่างไรบ้าง? ในการร่วมมือจัดการอาชีวศึกษาระบบทวิภาคี
คำตอบ :  สถานประกอบการจะได้รับประโยชน์ในการจัดการอาชีวศึกษาระบบทวิภาคี ดังนี้

1. ได้รับสิทธิประโยชน์ตามระเบียบและกฎหมายที่เกี่ยวข้อง เช่น การลดหย่อนภาษี การขอเครื่องราชอิสริยาภรณ์
2. ได้เตรียมกำลังคนไว้ในอนาคต ตรงตามสมรรถนะอาชีพที่ต้องการ
3. ลดภาระการทำงานของฝ่ายบุคลากร
4. ​มีภาพลักษณ์ที่ดีด้านการส่งเสริมการศึกษา

คำถาม :  บุคลากรของสถานประกอบการที่เกี่ยวข้องกับการจัดอาชีวศึกษาระบบทวิภาคีประกอบด้วยใครบ้าง
คำตอบ :  บุคลากรในส่วนของสถานประกอบการที่เกี่ยวข้องกับการจัดอาชีวศึกษาระบบทวิภาคี ได้แก่

1. ผู้ควบคุมการฝึก คือ ผู้ที่สถานประกอบการมอบหมายให้ทำหน้าที่ประสานงานกับสถานศึกษาในการจัดการศึกษาระบบทวิภาคี และรับผิดชอบดูแลการฝึกอาชีพของผู้เรียนในสถานประกอบการ
2. ครูฝึก คือ ผู้ทำหน้าที่สอน ฝึก อบรมในสถานประกอบการ
3. ผู้ประสานงานการจัดการอาชีวศึกษาระบบทวิภาคี คือ ผู้ที่สถานประกอบการแต่งตั้ง มอบหมายให้ทำหน้าที่อำนวยความสะดวก ให้ความช่วยเหลือ ติดต่อสื่อสาร ประสานงาน ดำเนินการเพื่อให้การจัดการศึกษาอาชีวศึกษาระบบทวิภาคีร่วมกับสถานศึกษาบรรลุตามวัตถุประสงค์

คำถาม :  ครูฝึกในสถานประกอบการมีข้อกำหนดและบทบาทหน้าที่อย่างไร
คำตอบ :  ข้อกำหนดและบทบาทหน้าที่ของครูฝึกในสถานประกอบการ มีดังนี้
                ข้อกำหนดของครูฝึกในสถานประกอบการ คือมีคุณสมบัติตามกฎหมายว่าด้วยการอาชีวศึกษาการฝึกอาชีพระดับประกาศนียบัตรวิชาชีพและระดับประกาศนียบัตรวิชาชีพชั้นสูงต้องมีครูฝึกหนึ่งคนต่อผู้เรียนไม่เกินสิบคน ระดับปริญญาตรีต้องมีครูฝึกหนึ่งคนต่อผู้เรียนไม่เกินแปดคน

1. ได้รับการแต่งตั้งให้เป็นครูฝึกตามหลักเกณฑ์ที่คณะกรรมการการอาชีวศึกษากำหนด

• บทบาทของครูฝึกในสถานประกอบการ คือ

1. เป็นผู้อำนวยความสะดวก (Facilitator)
2. การเป็นผู้ประสานงาน (Liaison Person)
3. การเป็นพี่เลี้ยง (Mentor)
4. การเป็นผู้สอนงาน (Coaching)
5. การเป็นผู้พัฒนาสื่อการฝึก (Material and Developer)
6. การเป็นผู้ประเมิน (Evaluator)

• หน้าที่ของครูฝึกในสถานประกอบการ คือ

1. ประสานงานการจัดฝึกอาชีพและอำนวยความสะดวกในการจัดการฝึก
2. ศึกษาแผนการฝึกของผู้เรียนในสถานประกอบการ
3. จัดทำแผนการฝึกอาชีพร่วมกับสถานศึกษา
4. ให้ความรู้และสอนงานตามแผนการฝึกให้ผู้เรียน
5. ควบคุมดูแลผู้เรียนในการฝึกอาชีพตามแผนการฝึก
6. แก้ไขปัญหาร่วมกับครูนิเทศก์ ครูประจำรายวิชา
7. ร่วมสัมมนาในการนำเสนอผลการฝึกอาชีพของผู้เรียน กับครูนิเทศก์ และครูประจำรายวิชา
8. ประเมินผลการฝึกอาชีพของผู้เรียน
9. รายงานผลการฝึกอาชีพต่อผู้บังคับบัญชา

คำถาม :  ครูฝึกในสถานประกอบการต้องมีความรู้ในเรื่องใดบ้าง?
คำตอบ :  ครูฝึกในสถานประกอบการควรมีความรู้ในเรื่องต่อไปนี้

1. การทำแผนฝึกอาชีพ
2. เทคนิคการสอนงาน
3. การวัดและประเมืนผล
4. การพัฒนาเอกสารและสื่อประกอบการฝึกอาชีพ
5. การกำกับดูแลผู้เรียนที่ฝึกอาชีพตามหลักจิตวิทยาวัยรุ่นและจิตวิทยาในการทำงาน
6. การพัฒนาพฤติกรรมและลักษณะนิสัยที่พึงประสงค์ของผู้เรียนที่ฝึกอาชีพ ในเรื่องคุณธรรม จริยธรรมจรรยาบรรณวิชาชีพ และการปฏิบัติตน ปฏิบัติงานตามหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง
7. การเสริมสร้างวินัย ความปลอดภัยและอาชีวอนามัยในการทำงาน รวมทั้งมนุษยสัมพันธ์และการบริการในงานอาชีพ

คำถาม :  สถานประกอบการที่ร่วมจัดฝึกอาชีพให้กับนักเรียน นักศึกษาอาชีวศึกษาระบบทวิภาคี สามารถนำไปรับสิทธิประโยชน์ได้หรือไม่?
คำตอบ :  การดำเนินการฝึกที่สามารถนำมารับสิทธิประโยชน์ได้ ต้องเป็นไปตามหลักเกณฑ์ วิธีการและเงื่อนไขการฝึกอบรมฝีมือแรงงานตามพระราชบัญญัติส่งเสริมการพัฒนาฝีมือแรงงาน พ.ศ. 2545 กำหนดไว้ ประกอบด้วย

1. การฝึกเตรียมเข้าทำงาน เป็นการฝึกที่ผู้ประกอบกิจการจัดฝึกอบรมให้บุคคลทั่วไป (ซึ่งไม่ใช่ลูกจ้าง) เพื่อให้บุคคลดังกล่าว สามารถทำงานได้ตามมาตรฐานฝีมือแรงงาน ก่อนเข้าทำงาน รวมถึงการรับนักเรียน นิสิต นักศึกษา หรือผู้ที่ ทางราชการส่งมาฝึก ด้วยหลักเกณฑ์ที่กำหนด เช่น ผู้ประกอบกิจการต้องจัดทำรายละเอียดเกี่ยวกับการฝึก เสนอนายทะเบียนให้ความเห็นชอบ ก่อนฝึกต้องทำสัญญาการฝึก เมื่อจบต้องออกหนังสือรับรองและแจ้งนายทะเบียนทราบ ระยะเวลาการฝึกต้องไม่น้อยกว่า 30 ชั่วโมง เป็นต้น
2. การฝึกยกระดับฝีมือแรงงาน เป็นการฝึกที่ผู้ประกอบกิจการ ซึ่งเป็นนายจ้างจัดฝึกอบรมให้ลูกจ้าง เพื่อให้ลูกจ้างได้มีความรู้ ความสามารถและทักษะเพิ่มขึ้นในสาขาอาชีพที่ลูกจ้างได้ปฏิบัติงานอยู่ตามปกติตามหลักเกณฑ์ที่กำหนด เช่น หลักสูตรต้องมีวัตถุประสงค์เพื่อพัฒนาฝีมือแรงงานของลูกจ้าง เนื้อหามีความสอดคล้องและเป็นประโยชน์กับกิจการของสถานประกอบกิจการนั้น ระยะเวลาการฝึกต้องไม่น้อยกว่า 6 ชั่วโมง ผู้รับการฝึก กรณีอบรมโดยการบรรยายต้องไม่เกินกลุ่มละ 100 คน กรณีฝึกอบรมโดยการจัดกิจกรรมกลุ่ม กลุ่มละไม่เกิน 50 คนต่อวิทยากร 1 คน และกรณีการฝึกอบรมทักษะฝีมือซึ่งต้องมีภาคปฏิบัติกลุ่มละไม่เกิน 25 คน ต่อวิทยากร 1 คน โดยต้องยื่นขอรับรองหลักสูตรภายใน 60 วัน นับแต่เสร็จสิ้นการฝึก แต่ต้องไม่เกินวันที่ 15 มกราคมของปีถัดไป (แล้วแต่ระยะเวลาใดถึงก่อน) และผู้รับการฝึกต้องเข้าอบรมไม่น้อยกว่าร้อยละ 80 ของระยะเวลาอบรมทั้งหลักสูตร
3. การฝึกเปลี่ยนสาขาอาชีพ เป็นการฝึกอบรมที่ผู้ประกอบการซึ่งเป็นนายจ้างอบรมให้ลูกจ้าง เพื่อให้ลูกจ้างได้มีความรู้ ความสามารถที่จะทำงานในสาขาอาชีพอื่น ที่ลูกจ้างมิได้ปฏิบัติงานอยู่ตามปกติ ตามหลักเกณฑ์ที่กำหนด เช่น หลักสูตรต้องมีวัตถุประสงค์เพื่อพัฒนาฝีมือแรงงานของลูกจ้างให้ทำงานในสาขาอาชีพอื่นได้ ด้วยระยะเวลาฝึกต้องไม่น้อยกว่า 18 ชั่วโมง โดยจำนวนผู้รับการฝึกแต่ละกลุ่ม ระยะเวลาการยื่นขอรับรองหลักสูตรและจำนวนเวลาการเข้าฝึกอบรมให้เป็นไปตามหลักเกณฑ์ วิธีการ และเงื่อนไขการฝึกยกระดับฝีมือแรงงาน

การฝึกอบรมทั้ง 3 แบบ ผู้ประกอบกิจการอาจจัดการฝึกอบรมเอง (In-House Training) หรือส่งไปรับการฝึกภายนอก (Public Training) กับสถานศึกษา หรือสถานฝึกอบรมฝีมือแรงงานของทางราชการ หรือสถานฝึกอบรมฝีมือแรงงานอื่น ที่นายทะเบียนให้ความเห็นชอบก็ได้ และการฝึกอบรมต้องเป็นไปตามหลักเกณฑ์ วิธีการและเงื่อนไขที่กฎหมายกำหนดเช่นเดียวกัน

ทั้งนี้ กรณีของการฝึกอาชีพในสถานประกอบการของนักเรียน นักศึกษาอาชีวศึกษาระบบทวิภาคีจัดเป็นการฝึกเตรียมเข้าทำงาน จึงสามารถนำไปขอรับสิทธิประโยชน์ได้

คำถาม :  การฝึกอาชีพในสถานประกอบการสำหรับนักเรียน นักศึกษา ใช้หลักสูตรอะไร?
คำตอบ :  การฝึกอาชีพแก่นักเรียน นิสิต นักศึกษาที่สถานศึกษาส่งเข้ารับการฝึก ให้ใช้หลักสูตรของสถานศึกษา หรือหลักสูตรของผู้ดำเนินการฝึก หรือหลักสูตรที่สถานศึกษากับผู้ดำเนินการฝึกได้ร่วมกันจัดทำขึ้น

<iframe width="560" height="315" src="https://www.youtube-nocookie.com/embed/5IQ3RDoAQ3Q" title="YouTube video player" frameborder="0" allow="accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture" allowfullscreen></iframe>